Emin Nedret İşli: Bugünkü Sahaflar Çarşısı'nın tarihinden başlayalım isterseniz...
Erol Şadi Erdinç: İlk halini hayal meyal hatırlıyorum... O zamanlar, çorapçılar, fotoğrafçılar ve kitapçılardan oluşan karışık bir gecekondu mahallesini hatırlatırdı. Yangından sonra yeniden yapıldı ve 1952'de, zamanın vali ve belediye başkanı olan Fahrettin Kerim Gökay ve Hakkı Tarık Us'un da katıldığı bir törenle açıldı Sahaflar Çarşısı. Buradaki dükkan sahipleriyle belediye arasında özel bir mukavele vardır. Genellikle babadan oğula geçen dükkanların kiraları düşüktür ve en önemlisi bu dükkanlarda sadece eski kitap satılması şartı vardır. Ancak, sanırım Bedrettin Dalan zamanında sahafların bu hukuki durumu değişti. Belediye, kiraları günün rayicine göre almaya başlayınca sahaflar da kırtasiyecilik yapmaya, yeni kitaplar da bulundurmaya, hatta turistik eşya satmaya başladılar. Bugün artık sahaf kalmadı. Benim tanıdığım ve kendisinden çok şey öğrendiğim sahaf Nizamettin Aktunç'tur. Rahmetli Nizamettin bey at yarışına meraklıydı ve yarışın olduğu günler nakit paraya ihtiyacı olduğu için her şeyi ucuza satabilirdi. Diğer günlerde pazarlığını yapardı ama. Her kitabın müşterisini bilir ve ihtiyaç sahiplerine aradığı kitabı bulur ve saklardı;başkası o kitaba iki misli fiyat da ödese satmazdı. Sabah akşam uğrardık biz Sahaflar'a; okulda öğrenemediğimiz birçok şeyi orada öğrendik. Mesela ben İttihat ve Terakki konusuna merak sarmıştım. Bir gün Nizamettin Bey beni görünce, hazırladığı bir paketi elime tutuşturdu ve "15 lira ver, al bu paketi, defol git" dedi. Paketin içinde ne olduğunu bilmeden parayı ödedim ve aldım. Daha sonra paketi açınca baktım ki Tarık Zafer Tunaya'nın İkinci Meşrutiyetin Fikir Cereyanları ile şimdi adını hatırlayamayacağım önemli başka bir kitap. Benim için özelliği olan sahaflardan biri de Necati Bey'dir. Bana ayırdığı paketteki kitaplardan bazılarını bende var diye almadığım zaman "Peki kalsın" derdi, ama altı ay veya bir sene aradığım kitapları satmayarak cezalandırırdı. Eski sahaflar özelliği olan adamlardı yani... Sahaflar'a Kapalıçarşı tarafından girildiğinde Mehmet Ertezcanlı, Adnan Türkmenoğlu ve İsmail Dilmen'in dükkanları yan yanaydı. İsmail Dilmen Bey her akşam Prof. İ. Hakı Uzunçarşılı ile sohbet ederdi. Benim orada gördüğüm isimler arasında Cavit Baysun, Enver Ziya Karal ve Tarık Zafer Tunaya vardır. Bunlar sahaflardan çıkmayan adamlardı. Enver Ziya Karal, Ankara'ya gittikten sonra da İstanbul'a her gelişinde mutlaka uğrardı buraya. Yine karşı sırada Kamuran Ardakoç vardı...
İşli: Tosun Ardakoç'un babası...
Erdinç: Sonra Nurettin Eren vardı...
İşli: Muhittin Eren'in babası...
Erdinç: Onun yanında asıl mesleği kolonyacılık olan bir zat vardı. Sonra setüstü başlardı; köşede Ethem Bey... Varla yok arası bir adamdı. Köşeyi dönünce iç köşenin bir kenarı Muzaffer Özak'ın dükkanıydı, öbür kenarını Tunç devraldı. Sonra Sahaflar'ın temel direği Ali Ertem vardı, hemen yanında da Mustafa Türkmenoğlu... Adnan'ın babasıydı. O vefat edince dükkanı Arslan Kaynardağ'a verdiler. Onun yanında Acem İsmail'in dükkanı vardı, onu da İsmail Akçay'a verdiler. Daha sonra Nizamettin Bey ve İhsan Manavoğlu'nun dükkanları gelirdi... Sahaflar'ı oluşturan dükkanlardı bunlar. Ancak iki büyük yangın çok büyük bir tahribata sebep oldu. Anımsadığım kadarıyla yangından önceki dönemde dükkanların içlerinde kerevetler vardı. Bu kerevetlerin üstünde bağdaş kurulur ve eski yazı kitapların ağızlarına adları yazılırdı. Kitaplar orada üst üste dururdu. Benim orada sürekli gördüklerim arasında İbnülemin Mahmut Kemal Bey, Mükrimin Halil Yimanç, Ahmet Caferoğlu vardır. Şimdi artık eski kitap yokluğundan yeni kitaplar, özellikle ders kitapları satıyorlar. Yeni kitap satmaya ilk başlayan da Memet Ertezcanlı'dır.
İşli: Yurttaş Kitabevi...
Erdinç: Okul kitabı satmayı da o başlatmıştır. Bir de sahafların mezatı vardır. O zamanlar bütçeleri büyük kütüphaneleri almaya müsait olmadığından, iki-üç esnaf birleşerek bir kütüphane alırlardı. Kamyonetlerle veya at arabalarıyla caminin bulunduğu kapıdan getirilir, ortaklardan birinin dükanına yığılırdı kitaplar. Konularına göre ayrılır ve her bir parti ayrı ayrı mezat edilirdi. Bir de el mezatı vardır. Mesela çok önemli bir yazmayı bir tanesi eline alır ve her dükkandan fiyat alır. Bu fiyatı da bağıra bağıra ilan eder ve bağıra bağıra bir aşağı bir yukarı iner çıkar. Kitap en yüksek fiyatı verende kalır, ama bu kişiyi kimse bilmez.
İşli: En son Süleyman Nazif'in kitaplarını böyle yapmışlardı. Oradan bir kitap almıştım hatta.
Erdinç: Esnaf arasında rekabet yok gibiydi. Aranan kitap kimde varsa müşteri ona gönderilirdi. Bu mezatlarda Nizamettin Bey'in getirdiği bir yenilik vardı. Kitapların satılması için bir kümenin içine ekmeklik bir kitap konur, esnaf da o kitabı alabilmek için birbiriyle yarışır, böylece bütün kitaplar satılmış olurdu.
İşli: Bu mzatları hep Nizamettin Bey mi yönetirdi? Mesela benim şahit olduğum mezatları hep İbrahim Manav yönetmiştir.
Erdinç: İbrahim Manav çok sonra... O çıraklıkla işe başladı. Bu meslekte usta-çırak ilişkisi vardır. Çırak kabiliyetli ve meraklıysa ve bir de eski yazıyı öğrenirse terfi eder. Sahafların gelenekleri vardır. Genellikle yaz akşamları Nizamettin Bey'in çevresinde toplanılır ve sohbet edilirdi. Kimin hangi kitabı ne zaman aldığı, hatta nasıl koruduğu bilinirdi. Bugün artık böyle bir şey mümkün değil.
İşli: Bu biraz da zamanın genişliğinden oluyordu herhalde...
Erdinç: Mesaisi erken biten herkes doğruca Sahaflar'a gelirdi. Aradığımız kitabı kaçırmak endişesiyle sabah akşam mutlaka uğrardık. Bugün zaten sahaf da kalmadı. Eski kitap satanla sahafı birbirinden ayırmak lazım. Sahaf, kültür tarihini eğitimsiz bilen adamdır. Eski kitapçı ise aldığı kitabı yarı fiyatına satan adamdır. Mesela Nizamettin Bey, Edirne Tarihi'nin iki baskısı arasındaki farkı saatlerce anlatabilirdi size. 1957 senesiydi sanırım. Kapalıçarşı'nın içinden Sahaflar'a gidiyordum; bir adam tebessüm ederek yanımdan geçti. Birden hatırladım, Celal Bayar'dı bu. Cumhurbaşkanı yürüyerek Sahaflar'a gidiyor, yirmi metre arkasından da özel kalem müdürü onu takip ediyordu. Çok merak ettim ve sonra geldim Nizamettin Bey'in dükkanına girdim; baktım Celal Bayar orada. "Nizamettin Bey, bana göstereceğin başka bir kitap yok mu?" dedi. O sırada bir Kürt çaycı vardı, "Sallaaa!" diyerek dolaşırdı. Nizamettin Bey'in ısmarladığı çayı getirdi ve Celal Bayar'a uzattı, "Sallaaa!" diyerek. Onun Cumhurbaşkanı olduğunu fark edemedi... Hasan Âli Yücel'i de orada gördüm. Gelir, dolaşır, bazı kitaplar alır ve giderdi. Bazı kitap meraklıları da okumaktan çok kitabı edinmeye özen gösterirlerdi. Mesela kurukahvecilerin akrabası olan bir zat vardı...
İşli: Muhlis Bey, divancı Muhlis...
Erdinç: Divanları toplardı... Aldığı kitapların pırıl pırıl olmasına dikkat eder, aldığı kitapta bir arıza varsa yarı fiyatına satar, daha sonra tam fiyatını ödeyip yenisini alırdı. Sonra Hamdullah Suphş Bey'in (Tanrıöver) yeğeni vardı; yazmaları bozulmasın diye küp içinde saklardı. Süreli yayınların değer kazanması Gani Yener'in sayesinde olmuştur. Halkevleri dergilerinin tam koleksiyonu kendisinde vardı. Bu konuda yegane kaynak hâlâ Gani Bey'dir. Mesela Türk Yurdu dergisinin kaç tertip ve kaç sayı çıktığını onun bana verdiği iki buçuk sayfalık bir listeden takip edebildim. O zamanın sahafları araştırma yapanlara yardımcı olurlardı. Ancak eski sahaflardan öğrendiklerimize yenilerini katamadık. Ne zaman, nasıl okurlardı? Bir de kendi aralarında, birbirlerini imtihana çekmeleri vardı. Kitabı açar, tersinden gösterirlerdi, onu mutlaka bileceksin... Kitabı uzaktan tanımak da bir özellikti.
İşli: O dönemde yazmalar mı, eski yazılı kitaplar mı daha çoktu? Yabancı dilde kitap Sahaflar Çarşısı'na gelir miydi?
Erdinç: Yabancı dildeki kitaplar daha çok Beyoğlu kitapçılarının konusu idi. Sahaflar'da eski yazı kitaplar daha çoktu. Yazmalarla Raif Yelkenci meşgul olurdu. Dükkanı müsteşriklerle (oryantalistlerle) dolu olurdu. O, yazma eserlerin mütehassısıydı. Hangi hattatın kimin taklidi olduğunu, yazmanın kime ait olduğunu bilirdi. Abdülbaki Gölpınarlı da böyleydi. Ancak Raif Bey sahaflara karşı bir hasım durumundaydı. Dikkat edilirse dükkanı da Sahaflar'ın içinde değildir.
İşli: Fesçiler Kapısı'nın yanında...
Erdinç: Sahaflarla pek konuşmazdı. Meslektaşlarıyla sohbeti de hemen hemen yok gibiydi. Dünya çapında birkaç kütüphanenin giriş listelerine bakıldığında Raif Bey'den edinilmiş bazı yazmalara rastlanabilir.
İşli: Aynı zamanda Yunus Emre konusunda uzmandı...
Erdinç: Olduğu söylenir, ama Abdülbaki Gölpınarlı gibi bir adamla Yunus Emre konusunu tartışmak...Tutmuş, bilmem ne paşadır diyor Yunus Emre için. O da bir iddia tabii, ama ben bu konuda herhangi bir şey söyleyecek evsafta olmadığım için bir şey diyemem.
İşli: Sisin bir de gazetecilik tecrübeniz var. Babıâli'deki kitapılardan da bahseder misiniz?
Erdinç: Babıâli'nin öönemli kitapçıları şunlardı: Önce Remzi, onun yanında İnkılâp, daha aşağıda ise Gayret. Onun hemen yanında Kanaat Kitabevi, en aşağıda da Semih Lütfü... Karşı sırada ise İbrahim Hilmi Çığıraçan. İbrahim Hilmi Bey'in yaşlılık halini gördüm. Yeşilköy'de otururdu, yanında senelerce çalışmış bir madam vardı. O madam dükkana gelir, çini sobayı yakardı. İbrahim Hilmi Bey üst katta otururdu. Eşiyle dostuyla bir iki saat oturur, evine dönerdi. Semih Lütfü Bey'i görmedim, hanımını gördüm...
İşli: Aznif Hanım...
Erdinç: Aznif hanım o dükkanda bir türbedar gibi otururdu. Kitaplar çok ucuzdu, ancak Aznif Hanım kitapların sıradan satılmasına dikkat ederdi. Mesela ön sıradaki buruşuk kitabı atlayıp arka sıradaki temizi alamazsın. Ya sıradakini alacaksın, ya da arka sıradaki kitabı satın almak için öndekinin satılmasını bekleyeceksin. Yukarıda, Vilayet'in yanında Türkiye Yayınevi vardı. Önemli dergiler çıkarmıştır. Türkiye'de yalnız kişilere bağlı olarak müesseseleşildiği için, o kişiler ölünce müessese de ölüyor: Türkiye Yayınevi, Hilmi Kitabevi böyle... Mesela Aznif Hanım'ın ölümünden sonra Semih Lütfü'nün deposu ve özel kütüphanesi, sahaflar tarafından neredeyse yağmalanmıştır.
İşli: Neredeyse bir depo patlamasıydı o... Erol Bey, tanıdığınız kaç gayrimüslim kitapçı vardı?
Erdinç: İnkılâp Kitabevi'nin sahipleri, Gayret Kitabevi... Sahaf Minas da öyle... Hatırlar mısın, Deli Güzin vardı?
İşli: Hatırlamaz olur muyum, Türkiye Yayınevi'nde de çalıştı bir süre...
Erdinç: Deli Güzin orada pul, tapu senedi, kira kontratı gibi şeyler satardı. Hazreti Ali hikayeleri türünden kitaplar da bulunurdu. Bir de İnkılâp Kitabevi'nde Ahmet Hörrem'i unutmamak lazım. Otu sene önce çıkmış bir kitabı depodan bulur, dizlerine vura vura getirirdi. Onun emekli olmasından sonra İnkılâp Kitabevi çok şey kaybetmiştir.
(Kitap-lık dergisi, sayı 45, Ocak-Şubat 2001)
Yorumlar